Automaten

Automaten kwamen in de Klassieke Oudheid al voor, maar waarschijnlijk speelden ze toen nog geen muziek. De automaten met een speelwerk duiken voor het eerst op in een 9e-eeuws document. In een verhandeling van de drie gebroeders Musa uit Bagdad is sprake van een automatische fluitspeler. Of deze mysterieuze automaat ook echt bestaan heeft, weten we niet.

Zestiende en zeventiende eeuw

Aan het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw bevond zich in het Duitse Augsburg het centrum van de Europese uurwerkmakerij. Onder andere voor de Habsburgse vorsten werden behalve uurwerken ook bijzondere tafelstukken geleverd. Van mechanische wagentjes met bewegende figuren tot miniatuurschepen die al schietend over tafel gaan. Museum Speelklok vervaardigde een working model van zo’n schietend schip, inclusief muziek, bewegende figuren en een daverend kanonschot met echt buskruit. Om dit working model te mogen demonstreren moest er zelfs een vuurwapenvergunning worden aangevraagd!

Achttiende eeuw

Tot in de 18e eeuw zijn er verder nauwelijks muziekautomaten te traceren. De beroemde ‘Musicienne’ (ca. 1770), een levensgrote dame die een orgeltje bespeelt van de Zwitserse automatenmaker Jaquet-Droz, is één van de mooiste voorbeelden uit die eeuw. Voordat zij gaat spelen, kijkt ze om zich heen, terwijl ze zichtbaar ademhaalt. Dan buigt ze voorover en bespelen haar vingers de toetsen van het orgeltje. Haar ogen volgen de vingerbewegingen en uiteindelijk maakt ze een buiging. Deze eeuwenoude robot is nog in volle glorie in het Stedelijk Museum van Neuchâtel te bewonderen.

Negentiende eeuw

Verreweg de meeste muziekautomaten dateren uit het einde van de 19e eeuw: mens- en dierfiguren met een klein cilinderspeelwerk met speelkam. Een belangrijk centrum van deze grote automatenproductie was de Parijse wijk Le Marais. Hier waren bekende automatenbouwers zoals Vichy, Bontems en Roullet & Decamps gevestigd. Van hun hand overspoelde een stoet van goochelende apen, vioolspelende clowns en theedrinkende Chinezen de markt. Museum Speelklok in Utrecht heeft pronkstukken van deze automatenbouwers in de collectie. Van Vichy zijn er de ‘Japanse dame met parasol’ (ca. 1885), de ‘Theedrinkende Chinese heer’ (ca. 1885) en het ‘Dansend Paar’ (ca. 1880). Tot de publiekslievelingen behoren de konijnen in een kool van o.a. Roullet & Decamps, hoewel deze technisch en muzikaal tot de eenvoudigste automaten behoren.

Deelcollectie automaten

In de tweede helft van de 19e eeuw worden vele automaten onder een glazen stolp gemaakt. Een spectaculair voorbeeld hiervan is de zogenaamde ‘Kolibrieklok’ (ca. 1870), waar tijdens het muzikale spel vogels zingen en vliegen en een waterval begint te stromen. De maker van de kooi, de Fransman Bontems, is ook bekend van zijn kooien met levensechte automatisch zingende vogels. Schilderijen met een bewegend tafereel behoren ook tot de deelcollectie automaten. Een voorbeeld is het complexe schilderij door de Groningse Hendrik Olland. Behalve een uur-, speel- en slagwerk bevat het een klokkenluiderswerk en een mechaniek voor draaiende molens en bewegende golven, schepen en mensfiguren.